Van links naar rechts: actrice Julianna Margulies, filmmaker Alexandra Shiva en regisseur Jordan Matthew Horowitz bespreken Horowitz’ korte documentaire “Jack and Sam” in het Museum of Jewish Heritage in Manhattan, 3 december 2023. (Julia Gergely)

In maart 2022 dacht Jack Waksal dat hij Sam Ron herkende, de hoofdspreker op het U.S. Holocaust Memorial Jaarlijks diner in Zuid-Florida in het museum in Boca Raton. Maar hij kon hem niet helemaal plaatsen. Waksal had op zijn 97e immers tijdens zijn leven duizenden mensen ontmoet.

Door: JTA – Julia Gergely 

Maar toen Ron het woord ‘Pionki’ zei, kwamen alle herinneringen terug. Ron, voorheen bekend als Shmuel Rakowsk, en Waksal waren als tieners beste vrienden toen ze zij aan zij werkten bij het maken van buskruit in het Pionki-werkkamp in Polen voor bijna een jaar tijdens de Holocaust.

Waksal was overweldigd door het toeval Ron opnieuw te ontmoeten op een gala, bijna 79 jaar nadat ze voor het eerst vrienden werden in een land een halve wereldbol verderop. Na Rons toespraak liep Waksal naar zijn tafel. In een nieuwe documentaire over hun hernieuwde vriendschap, “Jack en Sam”, herinnert Waksal zich de eerste woorden die hij in bijna 80 jaar tegen Ron sprak: “Ik zei: ‘Jij bent mijn broer!’”

‘Het is zo’n mooi liefdesverhaal’, zei regisseur Jordan Matthew Horowitz na een vertoning zondag in het Museum of Jewish Heritage, het Holocaustmuseum in New York. “Het is een prachtig verhaal over vriendschap die zoveel heeft doorstaan ​​gedurende zo’n lange periode.”

De vertoning maakte deel uit van het streven van de filmmakers om de film onder de aandacht te brengen van leden van de documentaire afdeling van de Academy of Motion Picture Arts and Sciences nu ze gaan stemmen op de shortlist van Oscar-genomineerde korte documentaires. (“Jack and Sam” klokt in op 20 minuten.) Ongeveer 40 stemgerechtigden, leiders uit de filmindustrie en andere documentairemakers woonden de vertoning van zondag bij, en er werden er meer verwacht tijdens een tweede vertoning dinsdag in het kantoor van United Talent Agency in Los Angeles.

“Jack and Sam” ging in première op het Provincetown International Film Festival in juni en is sindsdien vertoond op 21 filmfestivals over de hele wereld, waaronder vorige maand op DocNYC. De joodse actrices Sarah Silverman en Julianna Margulies tekenden in oktober als uitvoerende producenten voor de film.

“Mijn wens voor de film is dat iedereen hem ziet, vooral nu. Ik denk dat deze film verplicht zou moeten zijn vanaf groep 8 tot en met het voortgezet onderwijs”, zei Margulies in een talkback na de vertoning van zondag. De actrice, die speelde in de televisieserie ‘E.R.’, was de afgelopen jaren openhartig over de opkomst van antisemitisme en joodse vertegenwoordiging in Hollywood.

Margulies, die in het bestuur zit van het Museum van Joods Erfgoed, zei dat ze persoonlijk bevriend is met de kleindochter van Waksal en gelooft dat het verhaal in de film cruciaal is gezien het antisemitisme dat op en na 7 oktober werd ervaren, toen Hamas Israël aangevallen had. (Ze had zich net verontschuldigd nadat ze kleinerende opmerkingen had gemaakt over zwarte Amerikanen die na 7 oktober de Joden niet meer hebben gesteund.)

“Juist nu is het een uitgelezen moment. Vooral op het gebied van educatie en desinformatie is het onze absolute verantwoordelijkheid als volwassenen en mensen om ervoor te zorgen dat we er alles aan doen dat men deze film gaat zien”, zei ze. “De timing hiervan is buitengewoon. We moeten zo hard mogelijk pushen om het bewijs te laten zien van wat mensen weigeren te geloven.”

“Het hebben van getuigenissen en opnames van dit soort geschiedenis is zo belangrijk”, zegt Jack Kliger, de CEO van het museum, “Horowitz heeft veel toegevoegd aan het oeuvre dat nog vele jaren zal voortleven en dat waardeer ik.”

Horowitz zei dat, aangezien er steeds minder overlevenden van de Holocaust zijn, het verhaal van de twee mannen vóór 7 oktober belangrijk was. Maar in de nasleep van de aanval van Hamas op Israël en de internationale uitbarsting van antisemitisme in de bijna twee maanden daarna, is het verhaal nog relevanter. ‘Ik had geen idee van hoe de wereld zo snel kan veranderen’, zei hij.

De film begint met Waksal en Ron die het verhaal vertellen van hun jeugd in Polen aan de hand van traditionele documentaire beelden van het Europese leven vóór de Holocaust in steden en getto’s. Beiden zijn geboren in 1924, Waksal in Jedlinsk en Ron in een stad in de buurt van Krakau. Ze herinneren zich de Kristallnacht, de door de nazi’s geleide pogrom van 1938, en woonden beiden in getto’s voordat ze naar werkkampen werden overgebracht.

Horowitz schakelde animator Lukas Schrank in om Waksal en Ron’s afbeeldingen na te bootsen van hoe ze met veewagens naar werkkampen werden vervoerd en de details van hun leven daar, inclusief hun aangrijpende herinneringen aan het nemen van hun eerste douche in weken, maar niet wetende of er water of gas uit de kraan zou komen.

De film behelst ook het verhaal van Waksal over de ontsnapping uit het werkkamp nadat hij had gehoord dat sommige bewoners naar Auschwitz zouden worden overgebracht. Hij en een groep van vijftien anderen ontsnapten samen en woonden ruim zes maanden in een nabijgelegen bos voordat de oorlog voorbij was. Slechts zes van de groep van vijftien overleefden de hele winter.

De film vertelt niet waarom Ron zich niet bij hen voegde; Horowitz citeerde interviews met Ron, die uitlegde dat zowel blijven als vertrekken risico’s met zich meebrachten en dat hij het een onmogelijke keuze vond. In plaats daarvan werd hij overgebracht naar Sachsenhausen, een ander concentratiekamp, en vervolgens op een dodenmars gestuurd, waarbij hij meer dan een week niet at. Hij was op mars toen het Amerikaanse leger de groep in het voorjaar van 1945 bevrijdde.

Na de oorlog verhuisde Waksal naar Dayton, Ohio, waar hij tot 1992 woonde en een succesvolle eigenaar werd van een schrootbedrijf. Ron sloot zich aan bij B’richa, een ondergrondse organisatie die Joodse weeskinderen hielp ontsnappen naar Palestina. Hij verhuisde kort naar Israël en vestigde zich in 1956 in Canton, Ohio, ongeveer 320 kilometer van zijn metgezel uit de oorlogstijd.

Toen ze met pensioen gingen, verhuisden beide mannen naar Zuid-Florida, nooit wetende dat ze dicht bij elkaar hadden gewoond en bleven wonen. Dat wil zeggen, tot het diner in het Amerikaanse Holocaust Museum in maart 2022. Na het diner kregen Waksal en Ron weer een hechte band, bezochten elkaar regelmatig, vertelden elkaar over de laatste tachtig decennia van hun leven en deelden hun verhaal op plaatselijke middelbare scholen.

“Het is als een wonder”, zegt Ron in de film over zijn hernieuwde relatie met Waksal.

Horowitz zei dat hij anderhalf jaar geleden aan de film begon te werken, slechts een paar weken nadat Ron en Waksal herenigd waren.

“Ik had eigenlijk nooit gedacht dat ik ooit een film met een Holocaust-thema zou maken”, zei hij. “Ik had gewoon niet het gevoel dat ik iets kon toevoegen aan wat er al zo vaak is gezegd over dit thema. Maar toen ik hun verhaal hoorde, was ik er zo door geraakt.”

Horowitz voerde in de loop van 2022 uitgebreide interviews met beide mannen uit. Ze spraken ook allebei tijdens een vertoning van de documentaire aan de Florida Atlantic University in augustus, die volgens Horowitz ‘een van de hoogtepunten van mijn persoonlijke en professionele carrière’ was.

Ron stierf op 11 oktober op 99-jarige leeftijd. Waksal is inmiddels 99 en woonde onlangs met zijn dochter en kleindochter de Mars voor Israël in Washington D.C. bij.

‘We proberen er gewoon zoveel mogelijk aandacht op te vestigen’, zei Horowitz. ‘Dat is wat Jack het liefste wil. Hij is zo bezorgd over de toestand van de wereld en hij heeft het gevoel dat hij zulke waardevolle punten te zeggen heeft, dat hij dit onder de aandacht van zoveel mogelijk mensen wil brengen.”

“Zoals hij zegt: dit is de reden waarom ik het overleefd heb, om dit verhaal te vertellen”, zei Margulies.